12 Eylül Darbesi , Türkiye Cumhuriyeti'nin bilinen en önemli askeri müdahalelerinden biri olarak kabul ediliyor. 12 Eylül 1980'de Türk Silahlı Kuvvetleri tarafından bu askeri darbe gerçekleştirilmiş, Türkiye'nin siyasi ve toplumsal sonuçlarının derin izleri kalmıştı.
Askeri Müdahale ve İlk Adımlar
Darbe, 12 Eylül 1980 tarihinde sabah saat 03.00'te başladı. Türk Silahlı Kuvvetleri, TRT, PTT ve diğer iletişim dairelerine el konulması harekâtı başlatıldı. Hedefler arasında İçişleri Bakanlığı, Emniyet Genel Müdürlüğü ve Başbakan Süleyman Demirel'in konutu da vardı. Saat 04.00'te, harekatın başarıyla gerçekleştiği duyuruldu ve ilk bildiride, ülkenin bütünlüğünü koruma, milli birlik ve beraberliği sağlama amacı vurgulandı. Genelkurmay Başkanı Orgeneral Kenan Evren , saat 13.00'te radyo ve televizyondan yaptığı konuşmayla darbenin gerekçelerini açıkladı.
Siyasi ve Toplumsal Değişim
12 Eylül Darbesi sonrasında Türkiye Büyük Millet Meclisi ve hükûmetin faaliyeti son buldu, parlamentoların dokunulmazlıkları kaldırıldı. Ülke çapında sıkıyönetim ilan edildi ve yurt dışına çıkışlar yasaklandı. Kenan Evren, devlet başkanıydı ve Yasama'nın yetkisini kullanarak Millî Güvenlik Konseyi'ni kurdu. Siyasi partilerin yapısı ve partilerin ayrı ayrı bölümü tutuldu, bazıları yargılandı. 1961 Anayasası kaldırıldı ve 1982 Anayasası kabul edildi.
Gözaltılar ve Yargı Süreci
Darbe sonrasında resmi rakamlara göre 650.000 kişi öldürüldü, 230.000 kişi ise mahkemelerde asker yargılandı.
Cezaevlerinde güvenliğin sonucu yaklaşık 300 kişi hayatını kaybetti, 48 kişi idam edildi ve 1.683.000 kişi fişlendi.
12 Eylül 2010'daki referandumun ardından darbe suçluları hakkında suç duyuruları yapıldı ve 7 Nisan 2011'de ilk soruşturma başlatıldı. Kenan Evren ve Tahsin Şahinkaya, 2012'de ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına çarptırıldı ancak Yargıtay aşamasındaki dava düştü ve kararlar kesinleşmedi.
Darbe Öncesi Gerekçeler
12 Eylül Darbesi'nin gerekçeleri arasında siyasi istikrarsızlık, ekonomik krizler ve güvenlik sorunları öne çıktı. 1970'li yıllarda yaşanan sağ-sol çatışmaları ve PKK'nın saldırıları, "örtülü iç savaş" olarak özgürlük dönemlerini beraberinde getirdi. Ayrıca dış siyaset etkenleri de önemli bir rol oynadı; 1979'daki İran İslam Devrimi ve Sovyetler Birliği'nin Afganistan'ı işgali, Türkiye'nin ABD partileri için bir araya gelmesi gerekiyordu.
12 Eylül Darbesi , Türkiye'nin siyasi tarihindeki önemli bir dönüm noktası olarak nitelendiirlmektedir. Bu askeri müdahalenin ardından yapılan düzenlemeler ve kapsamlı bir şekilde, Türkiye'nin toplumsal ve siyasi yapısında değişikliklere yol açmıştır.
Fotoğraf: İletişim Başkanlığı
Nizamettin Okutan
